“डॉक्टर” बाबासाहेब
“अध्यक्ष महोदय, या अर्थसंकल्पातील सार्वजानिकआरोग्यावरील तरतूद किती तोकडी आहे ते पहा. एकूणअर्थसंकल्पीय खर्चाच्या अवघी अडीच टक्के! आमची खेडीपाण्यासाठी आक्रोश करत आहेत. शेकडो गावांना पाणी पुरवठ्याचीकोणतीही व्यवस्था नाही. आमची खेडी म्हणजे निव्वळ उकीरडेझाले आहेत. त्यांना गाव म्हणणेच चूक आहे.ग्रामीण भागातसांडपाण्याची व्यवस्था करणे अत्यंत आवश्यक आहे.मलेरियाने,इतर आजारांनी शेकडो लोक मरणपावताहेत.ग्रामीण भागात क्वचितच एखादा दवाखाना दिसतो आहे.औषध वाटपासाठी आणि वैद्यकीय उपचारासाठी कोठेही कसलीहीसुविधा दृष्टोत्पत्तीस येत नाही. पिण्याच्या पाण्याअभावी, वैद्यकीयमदतीअभावी शेकडो लोक मरताहेत.”
दि. २ मार्च १९३८ रोजी त्यावेळच्या मुंबई प्रांताच्या ऍसेम्ब्लीमध्येडॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी केलेले हे भाषण ! बाबासाहेब आंतरराष्ट्रीयकीर्तीचे अर्थतज्ञ होते,समाजशास्त्रज्ञ होते. त्यांनी सार्वजानिकआरोग्याचे सामाजिक प्रगतीतील स्थान नेमके ओळखले होते आणिम्हणूनच सार्वजानिक आरोग्याच्या संदर्भातील आपली भूमिकाअधिक विस्ताराने विविध अभ्यासांचे संदर्भ देताना विविधअभ्यासांचे संदर्भ देत ते अनेकवेळा मांडताना दिसतात. देशभरातीलदलित पदद्लित जनसमूह हा बाबासाहेबांच्या विचारांचा केंद्रबिंदूराहिलेला आहे आणि या जनसमूहाला सुखी समाधानी करण्याचीक्षमता असणारा सार्वजानिक आरोग्याचा विषय त्यांच्याजिव्हाळ्याचा होता आणि म्हणूनच या वंचित समाजगटालासार्वजानिक आरोग्य सुविधा पुरवण्यासंदर्भात ते वेळप्रसंगी आक्रमकहोताना दिसतात. सार्वजानिक आरोग्यासाठीची आर्थिक तरतूदअत्यंत अपुरी आहे, असे आपण विधीमंडळात सांगत असतानाअर्थमंत्री मात्र हसताना दिसतात आणि बाबासाहेबांचा राग अनावरहोतो, “ माझे सन्माननीय मित्र,मंत्रीमहोदय हसताहेत. त्यांनीहसलेच पाहिजे. ते दुसरं काय करु शकतात?” असे बाबासाहेबसंतापाने म्हणतात.त्यावर दुसरा एक सदस्य खोडकरपणे बोलतो, “मग त्यांनी रडावे का ?”
यावर बाबासाहेब म्हणतात, “ होय त्यांनी रडायला हवे. त्यांनारडताना पहायची माझी इच्छा आहे कारण त्यांचे अश्रू त्यांच्याभावना सांगतील,या प्रश्नाबद्दल असणारी त्यांची सहानुभूतीदाखवतील. पण असे संवेदनाशून्य हसू आपणाला कोठे घेऊन जाईल?”
बाबासाहेबांची ही प्रतिक्रिया त्यांचा सार्वजानिक आरोग्यविषयकजिव्हाळा स्पष्ट करते. या जिव्हाळ्यातूनच सार्वजानिकआरोग्यासंदर्भातील अनेक प्रश्नांवर आपल्याला आजही थक्ककरणारी,काळाच्या पुढे जाणारी सुस्पष्ट भूमिका बाबासाहेब घेतानादिसतात.
संततीनियमन हा असाच एक महत्वाचा प्रश्न. आज सहजतेनेप्रत्येकाने स्वीकारलेला हा विषय स्वातंत्र्यपूर्व काळातील एक अत्यंतवादग्रस्त विषय होता. १९२० सालापासून र धों कर्वे यांनीसंततीनियमनाचा प्रचार आपल्याकडे सुरु केला होता खरे;पण रधोंअक्षरशः आगीतून चालत होते. १९२१ साली मार्गारेट सॅंगरने‘अमेरिकन बर्थ कन्ट्रोल लीग’ स्थापन केली होती. १९३५ साली तीभारतात आली होती आणि संततीनियमनासंदर्भात ती म.गांधींनाभेटली होती;पण माल्थसपासून म.गांधीजींपर्यंत सर्वांची भूमिकाएकच होती. संततीनियमनाची आवश्यकता त्यांना मान्य होती ;पण त्यासाठीच्या कृत्रिम उपायांना त्यांचा विरोध होता.आत्मसंयमन हा त्यावरील सर्वोत्तम उपाय वाटत होता. एक किंवादोन अपत्यप्राप्तीनंतर विवाहांतर्गत ब्रम्हचर्य पाळणे हाचगांधीजींच्या संततीनियमनाचा मार्ग होता. डॉ. आंबेडकरांनी याविषयावर घेतलेली भूमिका गांधी आणि माल्थसच्या भूमिकेपेक्षाअधिक व्यवहार्य आहे. एकमेकांवर प्रेम करणारे दोन तरुण जीवपती-पत्नी या नात्याने एकत्र रहात असताना आत्मसंयम आणिब्रम्हचर्य या गोष्टी अत्यंत अव्यवहार्य आहेत, असे बाबासाहेबांचेस्पष्ट मत होते. सर्वसामान्य माणसं वासनेला बळी पडतात हेउघड्या डोळ्यांना दिसणारे वास्तव नाकारण्यात काय अर्थ ? १०नोव्हेंबर १९३८ रोजी मुंबई प्रांताच्या विधीमंडळात बाबासाहेबांच्यावतीने संतती नियमनविषक ठराव श्री.पी.जे रोहम यांनी मांडला. याठरावात बाबासाहेबांची संततीनियमनविषयक भूमिका सविस्तरपणेयेते. या प्रश्नाचा बाबासाहेबांनी सर्व बाजूंनी विचार केला आहे हेहीआपल्याला जाणवते. कुटुंब नियोजनाची कृत्रिम साधने वापरणेपाश्चात्य समाजासाठी योग्य आहे;पण आपला समाज हाअध्यात्मिक समाज आहे, त्यामुळे आत्मसंयमन आणि ब्रम्हचर्ययांचे महत्व त्याला उमजते अशी अनेकांची भूमिका होती. मुंबईविधीमंडळातील एक सहकारी श्रीमती सरोजिनी मेहता यांनी वाटलेलीपत्रके बाबासाहेब उधृत करतात. ‘ केवळ जग हे माया आहे ही वयासारखी वाक्ये पोपटपंची सारखी म्हटल्याने कोणी अध्यात्मिकहोतो का ? असा रास्त प्रश्न विचारुन स्त्री-पुरुष संबंधांतील वास्तवबाबासाहेब मांडतात आणि लोकसंख्या नियंत्रणासाठीची व्यवहार्यभूमिका घेण्याची विनंती करतात.
संतती नियमनाच्या अभावाचे चटके बाबासाहेबांनी स्वतःच्याजीवनात घेतले होते. ते स्वतः त्यांच्या माता-पित्यांचे चौदावेअपत्य होते. कुटुंबाच्या अवाजवी आकारामुळे बसणारे दारिद्र्याचेचटके त्यांनी सोसले होते. मांजरपाटाचे शर्ट,फाटलेला कोट, चपलानसणे,अनेकवेळा खिशात दिडकीही नसणे अशा अवस्थेत त्यांनाशिक्षण घ्यावे लागले होते. बाबासाहेबांना स्वतःला पाच मुले झालीहोती. त्यातील चार मूत्यू पावली. राजरत्नाच्या वेळी तर बाबासाहेबधाय मोकलून रडले. या पाच बाळंतपणामुळे त्यांच्या प्रियरमाबाईंची प्रकृती खालावली. त्यातच १९३५ साली त्यांचे निधनझाले. बाबासाहेब अत्यंत हळवे होते. आपल्या मुलांच्या मृत्यूबद्दलत्यांनी लिहिले आहे,– “आमच्या चार लहानग्यांचे अंत्यविधीकरण्याचे दुर्दैव आम्हांवर ओढवले या विचारांनीच मला गुदमरायलाहोते. माझा लहानगा राजरत्न तर फारच गोजिरा होता. त्याच्याजाण्याने माझे आयुष्य काट्याचे बन झाले आहे.”
पण महापुरुष आपली दुःखे कवटाळून बसत नाहीत. समाजाच्याविशाल दुःखाशी त्यांची नाळ जोडतात आणि नव्या परिवर्तनासाठीसंघर्षरत होतात.
अतिरेकी जन्मदर हाच आपल्या समाजातील वाढत्यादारिद्र्याचे,बालमृत्यु आणि मातामृत्यूचे कारण आहे हे बाबासाहेबांनीनेमके हेरले होते आणि म्हणूनच बाबासाहेबांनी म्हटले आहे- “आपल्याला मूल होऊ द्यावे अथवा नाही हा निर्णय घेण्याचे स्वातंत्र्यप्रत्येक स्त्रीला असले पाहिजे आणि कोणत्याही कारणासाठी जरएखाद्या स्त्रीला मूल होऊ देण्याची इच्छा नसेल तर तिला तीगर्भधारणाच टाळता येण्याची सुविधा असाली पाहिजे.”
प्रत्येक गोष्ट काटेकोरपणे तपासून पाहणारा बाबासाहेबांमधलासमाजशास्त्रज्ञ संततीनियमनावरील या चर्चेत आपल्याला ठळकपणेदिसतो. बालविवाह बंद होऊन मुलींच्या विवाहाचे वय वाढल्यानेआपोआपच लोकसंख्या नियंत्रण होईल, त्यासाठी संततीनियमनाचीगरज नाही,असे काहींना वाटत होते;पण १९३१च्या जनगणनेवरीलश्री.पी.के वत्तल यांचे जननदरासंबंधीचे अभ्यासपूर्ण संशोधनचबाबासाहेबांनी सभागृहासमोर ठेवले आहे, वीस वर्षांच्या नंतर लग्नझालेली मुलगी वीस वर्षांच्या आत लग्न झालेल्या मुलीपेक्षा कमीमुलांना जन्म देते आणि वीस वर्षांनंतर लग्न झालेल्या मुलीलामुलीला झालेली मुले वीस वर्षांच्या आत लग्न झालेल्या मुलीच्याअपत्यांपेक्षा जगण्याची शक्यता जास्त असते. ‘सर्व्हावयल रेट’ असाशब्दप्रयोग बाबासाहेबांनी वापरला आहे. म्हणजेच केवळ मुलीच्यालग्नाचे वय वाढून लोकसंख्या नियंत्रण होणार नाही, त्यासाठीसंतती नियमनाच्या पध्दतीच वापराव्या लागतील, हे बाबासाहेबसप्रमाण सिध्द करतात. देशांतर-स्थलांतर, संपत्तीचे समान वाटपकिंवा स्त्री आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी झाल्याने आपोआप लोकसंख्यानियंत्रण होणार नाही. त्यासाठी संततीनियमन साधनांचा आधारघ्यावाच लागेल, हे बाबासाहेब सोदाहरण स्पष्ट करतात. चौथ्याबाळंतपणानंतर माता मृत्यू आणि बालमृत्यू देखील अत्यंत वेगानेवाढतात, हे डॉ.मुन्रो यांच्या Maternal Mortality and Morbidity यापुस्तकातील वैद्यकीय वास्तवही ते सभागृहापुढे ठेवतात.
संतती नियमनामुळे आपल्या वंशाची, धर्माची लोकसंख्या कमीहोऊन आपले बळ घटेल असा भयगंडही अनेक मूलतत्ववाद्यांच्यामनात घर करुन बसला आहे. जननदर नव्हे तर सर्व्हावयल रेटमहत्वाचा आहे, हे आंबेडकर स्पष्ट करतात. वाढत्या जन्मदरासोबतबालमृत्यूदर व मातामृत्यूदरही वाढतो. महायुध्दांमध्ये कमी जननदरअसणा-या राष्ट्रांनी अधिक जननदर असलेल्या राष्ट्रांवर कुरघोडी केलीया इतिहासापासून धडा घेण्यास बाबासाहेब सांगतात. आधुनिकयुध्दांना माणसे लागत नाहीत, आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने युध्देखेळली जातात आणि मुळात लोकसंख्या नियंत्रणामुळे दारिद्र्य कमीझाले की युध्दखोरी आपोआपच कमी होते.ऐश्वर्य,संपत्ती,प्रतिष्ठा,संस्कृती या गोष्टी लोकसंख्येवर नव्हे,तरगुणवत्तेवर अवलंबून असतात,हे सांगताना बाबासाहेब आपल्याकडीलपारशी समाजाचे उदाहरण देतात.
लोकसंख्या नियंत्रणाचे महत्व विशद करताना बाबासाहेबांनीअनेक देशांचे दाखले दिले आहेत. ‘एक तृतीयांश अमेरिकननागरिकांना कमी प्रतीच्या अन्नावर गुजराण करावी लागते’ हेत्यावेळच्या अमेरिकन अध्यक्ष रुझवेल्ट याचे उद्गार आंबेडकरांनीउधृत केले आहेत. आपल्यापेक्षा कमी जननदर असलेल्या अमेरिकनजनतेला पुरेसे अन्न मिळत नाही,यापासून आपण बोध घ्यायलाहवा. प्रत्येक विषयातील बाबासाहेबांचा सूक्ष्म अभ्यास ठायी ठायीदिसून येतो. मुंबईचे उदाहरण देत बाबासाहेब सांगतात, “ मुंबईलादर माणशी दररोज एक पिंट(सुमारे अर्धा लिटर) दूधाची गरज आहेपण प्रत्यक्षात अवघे सव्वा तोळा दूध मिळते”
संततीनियमनावरील हा बिनसरकारी ठराव विधीमंडळातमांडताना डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर स्वतंत्र मजूर पक्षाचे मुंबईविधानसभेतील नेते होते. त्यांचे १४ सहकारीही विधानसभेवर होते.हा ठराव मतदानासाठी मांडताना बाबासाहेब म्हणाले होते, “ मुंबईहे भारताचे प्रवेशव्दार आहे. याच प्रवेशव्दारातून संतती नियमनाचीही चळवळ या प्रांतात प्रवेशली आहे. या प्रांतात ही चळवळफोफावायला हवी. आपले नाव अमर होईल अशी कृती करण्याचीसंधी व्यक्तीला क्वचितच लाभते.आपल्या प्रांतिक सरकारला ही संधीसंतती नियमनाच्या चळवळीने दिली आहे. आमचे प्रांतिक सरकारही संधी हातातून दवडणार नाही.” परंपरेचा पगडा असणा-याविधीमंडळाला बाबासाहेबांची ही कालदर्शी नजर उमजली नाही आणिसंततीनियमनाचा हा ठराव ५२ विरुध्द १ एवढ्या प्रचंड फरकानेफेटाळला गेला पण त्यानंतर १३ वर्षांनी म्हणजे १९५१ साली भारतसरकारला बाबासाहेबांनी दाखवलेल्या वाटेनेच जावे लागले आणिपहिल्या पंचवार्षिक योजनेत कुटुंबनियोजन धोरणाचा अवलंबकरण्यात आला. अर्थात बाबासाहेबांना आपल्या जनतेच्याशहाणपणाबद्द्ल पुरेपूर खात्री होती आणि म्हणून ते १९३८सालीच म्हणाले होते, “ आपले हित कशात आहे हे आपल्यादेशातील अडाणी माणसालाही चांगले कळते. संततिनियमनाच्यासाधनांच्या शोधाबद्दल व त्यांच्या उपलब्धतेबद्दल माहिती मिळताचते त्याचा पुरेपूर वापर करतील यात मुळीच शंका नाही.”
इतिहासतज्ञ,समाजशास्त्रज्ञ,विधीज्ञ,पुरातत्वशास्त्रज्ञ,अर्थशास्त्रज्ञम्हणून बाबासाहेबांना आपण सारेच ओळखतो पण सार्वजानिकआरोग्याच्या क्षेत्रातील त्यांचे महत्वपूर्ण योगदान लक्षात घ्यावयाचीगरज आहे. फेब्रुवारी १९२७ मध्ये मुंबई विधीमंडळात दारु प्रश्नावरबोलताना भारतातील विविध प्रांतात दर डोई दारुवर होणा-याखर्चाचे आकडेच उधृत केले आहेत आणि इतर प्रांताच्या तुलनेतमुंबई प्रांतात दारुवरील दरडोई खर्च अडीचपट आहे, हे सांगितलेआहे. प्रत्यक्ष खपापेक्षा जास्त दारुचे परवाने का दिले जात आहेतअसा जाब त्यांनी सरकारला विचारला आहे.दारुचे व्यसनसर्वसामान्यांच्या बरबादीचे प्रमुख कारण आहे आणि म्हणूनचबाबासाहेब प्रांतिक सरकारला खडसावतात, “ जनतेची उन्नती हेसरकारचे उद्दिष्ट असले पाहिजे. तुम्ही त्यांना भिकारी बनवूनका.जनतेला भिकेस लावणारे सरकार अखेरीस स्वतःच भीक मागूलागते.” बाबासाहेबांचे हे जहाल शब्द सर्वसामान्यांविषयी असलेल्याकळवळ्यातून आले आहेत.
१९३६ साली स्वतंत्र मजूर पक्षाची स्थापना बाबासाहेबांनी केली.कामगारांच्या कामाचे तास व किमान वेतन ठरविण्यासोबतचआजारी रजा, वृध्दत्व पेन्शन,अपघात नुकसान भरपाई इतरआरोग्य सुविधा या सा-या गोष्टे पक्षाच्या ध्येयधोरणाच्या प्रमुखघटक होत्या.
स्त्री कामगारांना गरोदरपणात हक्काची पगारी सुट्टीमिळावी,प्रसूतिपूर्व आणि प्रसूतिपश्चातही विश्रांती मिळावी आणि सा-याची आर्थिक जबाबदारी सरकारने घ्यावी, ही बाबासाहेबांची इच्छाहोती.मजूर मंत्री असताना “मॅटर्निटी बेनेफिट ऍक्ट” लागू होण्यासाठीत्यांनी विशेष प्रयत्न केले.
सार्वजनिक आरोग्य हा खरे म्हणजे आंतरविद्याशाखीय समज असणा-या प्रज्ञावंतांचा विषय. आणि म्हणूनच इतिहास,अर्थशास्त्र,समाजशास्त्र,कायदा,राज्यशास्त्र या सारख्या विषयात गती असणारे बाबासाहेब जेव्हा सार्वजनिक आरोग्यावर बोलू लागतात तेव्हा ते रुढ अर्थानेही समाजाचे खरेखुरे ‘डॉक्टर’ आहेत याची खात्री पटते. नाहीतरी एका माणसाच्या दुखण्याचा इलाज कोणा डॉक्टरच्या क्लिनिकमध्ये होऊ शकत असेल पण समाजाच्या सामुहिक दुखण्यांसाठीची वाट सामाजिक,आर्थिक आणि राजकीय परिवर्तनातूनच गवसत असते.
बाबासाहेबांबद्दल लिहताना एका कवितेत मी म्हटले आहे-
“आवस माखल्या आभाळाची
लालतांबडी पहाट तू !
न आटणा-या आडाचा
गुणगुणणारा रहाट तू !
कोरड पडलेल्या ओठांसाठी
चवदार तळ्याचे पाणी तू !
माणूस हरविलेल्या दुनियेसाठी
कबिराची वाणी तू !”
सार्वजनिक आरोग्यातील गळाबंद कोटांना आणि एसी सेमिनार रुममधील चर्चांना ही कबीर वाणी सर्वसामान्यांवरील पेमाचे ‘ढाई अक्षर’ पाजून प्रत्येक झोपडीच्या दारापर्यंत घेऊन जाईल,यात काय शंका ?
या कबीराची गरज आज कधी नव्हे एवढी सार्वजानिक आरोग्यक्षेत्रात आहे.
( दि १८ एप्रिल २०१४ च्या लोकप्रभा मध्ये प्रसिध्द झालेला लेख )
